Dialects de l'Occitán

Alvernian

L'alvernian (n'occitán: auvernhat) est un dialect de l'idiom occitán que'n l'actualitat est parlat per una minoritat dál populacion nela rigión d'Alvernia, nel centre de França. Deintre dele grup occitán aquestas varietats searíen plus aprés dele limosín que dele langüedocián. N'alvernian, dúas normas hán concurrença: ela norma classica et ela norma bonaudiana.

Nòrma classica

Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en dreit. Son dotadas de rason e de consciéncia e lhor chau (/fau) agir entre elas amb un esperit de frairesa.

Nòrma bonaudiana

Ta la proussouna neisson lieura moé parira pà dïnessà mai dret. Son charjada de razou moé de cousiensà mai lhu fau arjî entremeî lha bei n'eime de freiressà.



Bearnés
Le bearnés est una varietat dele gasconés, le qual á ela sue vegada est considerat per mults lingüistes acumna varietat de l'occitán. Era encianament ela leunga materna d'ols habitants de Bearne, fuort extenduda fasta fa atan sól sesanta ánhs e depus compeçó á plecar en declivie. Des ols ánhs setanta dele sécul XX cognosçe una certána renasçença, en part mercets á elas "calandretas". Elas "calandretas" (en gasconés, aloetetas) son escolas bilinges occitán-francessas. Ela prima aprieu elas sues portas á Pau nel 1979.


Un sondei de 1982 nel territor de Bearne donava á cognosçer que fasta un 51% dál poplança parla bearnés, un 70% l'intelige e un 85% ge declara á favura dele protegiment dál leunga.


Limosín
Le limosín est un dialect de l'idiom occitán qu'ixe d'ols límits actuals dál rigión de Limosín nela majetat nord dele departament de Dordonha et ela majetat lest dál Cârent limosina ença'l lest d'Angulema.
Ela sue estructura lingüística e fonética (nu tant l'ortográfica) est fuort similar aols dialects orientals dele catalán, tant uo plus qu'esquelha d'ols propries dialects orientals aols occidentals dele catalán. Aquest há estat motív d'eternas discusions á l'escop d'ols noms que devievan duir aquestas leungas.


Langüedocián
Le langüedocián est una varietat dialectal dál leunga occitána.
Domén lingüistic
Le langüedocián ge parla á França, n'ols departaments d'Aveiron, Lot, Tarn, Aude, Hérault, e parcialment, n'ols de Lot-et-Garonne, Tarn-et-Garonne, Lozère, Haute-Garonne, Ariège, Gard, Dordogne, Cantal, Pireneis Orientals e Gironde.


Traus principals des le punct de vis fonétic-estóric podem sinalar ols seqüents, que câracteriçan al langüedocián nel diasistém occitán:
nu palataliçación d'ols latíns ka, ga: gallu; gal, cabra; craba
conservación dál -s final d'ols plurals, traus que comparte côl gasconés e le catalán e ol destingë dele prohençal: flores; flors, portas; pòrtas
nu palataliçación, al sud dele domén dele grup latín kt: factu; fait, lacte; lait
nu vocaliçación de -l final (provenent de -l uo -ll), traus que l'oposa'l prohençal e al gasconés: sale; sal, bellu; bèl, cadiment dál -n provenent de n intervocálica latina. Aquest traus ol comparte côl catalán vinu; vi, bene; bé; manutenença dáls consonants oclusivas finals, câracterística aquesta que l'apropinca'l catalán: lupu; lop (cat. llop).


Nombre de parlants
Secúnd un informe publicat per l'Oficina de l'Ault Comisionat dáls Nacions Unidas par ols Destrages Humans, le nombre de parlants d'aquesta varietat seríe n'esçerco ols dúos milhons.


Vivaralpín
Le vivaralpín uo aután alpinvivarés (n'occitán vivaroalpenc uo vivaroaupenc) est, deintre de l'idiom occitán, ela variant dele dialect nordoccitán parlat en parts dele Velai, le nord dele Vivárs (Ault Vivárs), le Dalfinat meridional, e grant part de l'antíc comitat de Niça (Alps Marítims), per esquelh que respecta á França. Á Italia, ge parla nela maor part dáls Vals Occitánas, plaçadas nela ladera lest dele sud d'ols Alps. Le gardiol, parlat nel común de Guardia Piemontés, nela costa nordovest de Calabria, est considerat cum apendent al vivaralpín.
Nontar que'l dialect de l'occitán clamat basvivárs, aután nordoccitán, est un sosdialect de l'occitán langüedocián norcevenés.


Câracterísticas fonológicas
Le vivaralpín cuma un'altras varietats de nordoccitán (limosín, alvernian, langüedocián septentrional) ge câracteriça per ela palatiçación fuort antiga (previa á ela configuración de l'occitán nel sécul VIII) dáls consonants k e g devant dál a, per enxemple: chantar en guar cantar uo jai (joia) en guar gai. Est típica dele vivar le "cadiment" d'ols fonéms dentals intervocálics latins símplices: chantaa uo chantaia per chantada, aután ge serva'l cadiment (avents ja dál configuración de l'occitán á partir dele sécul VIII) de qualques consonants intervocálicas cum per enxemple ocorre n'amada (amaa), prada (praa).
Un fet freqüent est le rotacisme (passament dál l a r) cum ocorre cêu barma en guar balma (glota) uo n'escòra per escòla (escola), saraa per salaa (sausa).
Manutenença de consonants finals n'ols plurals e ols grups sk, sp e st.
Prolacion, especialment nela çona alpina dál r final de l'infinitív (enx.: chantar, aver, florir) qualque qu'est excepcional en l'occitán modern fuort influjit prel francés.
Forma partícular de mults verbs: dissabte; dissaude, oblidar; obliar.


Morfología
Ela desinença verbal dál prima persona s'indica cêula o (de mued similar al castelhán, italián, catalán oriental, romûnc, portogalés -magër prolacionada u-), especialment similar aol c'acabesçe nel piemuntés qu'est ela forma plus propinca de l'italián septentrional a l'occitán vivaralpín, per enx.: parlo en guar parli uo de parle (–eu– parlo), parlavò en guar parlavi uo parlae (–eu– parlava), parlèro en guar de parlèri uo parlère.


Shuadit
Le shuadit (aután denomnat Côuhadite, Côuhadit, Côuadite, Côuadit) est una leunga judeicarromanç extinta dele sud de França, aután cognoscut cum Judeiprohençal. S'hán trovat documents dele sécul XI á França, e depus de sofrir cadiments drástics ols quals compeçan côl sequëment de l'Inquisición á França, finalment s'extingïeu cêula mort dele sui durrés parlant, Armand Lunel, nel 1977. Alguandre ge considera acum dialect de l'occitán.


Estoria
Le desvlaupament e l'eitat de nasçença dele Shuadit pas est clar par ols estoriadors. Le latín, cum l'idiom de comerç et ela ministración de l'impér román, extendut nela rigión tras le conqueriment dál Galia Transalpina per Julie Céssar, completat en l'ánh 50 a.C. I-há, empré, pocas evidenças sús sé le Shuadit fo desvlaupat mueisant l'adopción e l'alteración dele latín per ela comunitat jeua local, uo sé desçende de l'idiom mult avanterior á aquest, le Judeilatin. Un'altra posibilitat buste'l lingage fus desvlaupat cuma resultança de l'influjença de l'escola de Narbona (Narbonne).


Difrenças
Le Shuadit mostra una serje de câracterísticas fonológicas que fan ungada aquesta leunga entre un'altres idioms jeus. Le nom de "Shuadit" literalment significa "jeu", et est ela prolacion dele Shuadit, ela paraulha habraica "Yehudit". Ocorrieu car ela /j) inicial passa eser /ʃ/, et ela /h/ est sovent defoida entre vocals, secâ Yehudit; Shehudit; Sheudit; Shuadit. En paraulhas heredadas de l'habraic e Aramei, elas letras samekh, sien e thav son totas prolacionadas /f/, cuma ela paraulha "fide". Ela conjectura buste 2 fonéms /s/ s'aungan n'un ungat foném /θ/, e após davala'l foném /f/. Aquesta servança dona valitat á ela teoría du Shuadit est una davalacion d'un idiom mult plus antíc (Judæo-Latin), plus c'una leunga independent surta nel sud de França. En paraulhas davaladas dele Latín, existe una tendença á diftongar /l/, e /ʎ/ a /j/. Deset, ols fonéms /ʒ/ʃ/, par /dʒ/tʃ/, ge reduin á un ungat foném /ʃ/.
Enxemples dele prohençal al shuadit: Plus, filho, juge; pyus, feyo, šuše.


Declivitat
En 1498, ols jeus foron espulsos dele sud de França. Magër ela comunitat nu fo pas afita espulsa fasta 1501, grant part dál comunitat s'espergó per altras rigions, especialment Génua e plur rigions de Germania, malgrat le decret d'espulsion, empré, le Comitat Venaissin era sota le control direct dele Papa, e una pieta comunitat jeua seqüeu en vesquint ili en relatív isolament. A l'arraí dál Revolucion Francessa, quand aols jeus c'habitavan aquestas çonas, s'els permisó vesquir á França legalment, cum cibtadáns de plen destre, l'usament dele shuadit decresçeu rápidament, fastela sue completa extincion deút á ela mort dele sui durrés parlant, Armand Lunel, nel 1977.


Prohençal

Le prohençal (en prohençal [pʀuveⁿsˈaw] ascrit provençau n'ortografía clássica, uo prouvençau n'ortografía mistraliana) est un dialect de l'idiom occitán que'n l'actualitat est parlat per una minoritat dál populacion nel sudlest de França.

Multas vegadas le mot «prohençal» est encomunalment usat pora refrir aols tots dialects de l'occitán, pró soncas ge refrier específicament al dialect parlat en l'antiga provinça francessa dál Prohença, territor al qual ge summa ela rigión oriental dele Langüedoc (çona de Nîmes), en França.

Ela maoritat d'ols lingüists nu inclujen nel prohençal elas parlas d'ols aults vals dele Piemunt nel nordovest d'Italia (Val Maira, Val Varacha, Val d'Estura, Entraigas, Limon, Vinai, Sestriere), nisi que las considera cuma part dele dialect vivaralpin.

Literatura

Ela literatura prohençal moderna fo impulsada prel laurejat Premie Nobel Frédéric Mistral e l'asociament Félibrige, que fundieu cêu altres ascritors. Entr'ols ascritors moderns en prohençal ge destacan Robert Lafont, Pierre Pessemesse, Claude Barsotti, Max-Philippe Delavouët, Philippe Gardy, Florian Vernet, Danielle Julien, Jòrgi Gròs y muchos otros.



Comparança

Aquesta seccion empresenta'l medis text en plur variants d'occitán, le text est:

Un omne nu avieva plus que dúos fiis. Le plus jouen li dijieu al páer:
‘Est ora du seja'l mien proprie mestre e aver ratal; besonho poder-me andar e veir mon. Despart ols tuis bens et endona'm esquelh que m'apén’. ‘O fii miei,’ dijieu le páer, ‘cum voljas, siets un catív garçon e serás punit’. Essora aprieu un clage, [e] devisó ols suis bens e fó dúas parts.



Alvernian (auvernhat) meridional
Un òme aviá mas dos garçons. Lo pus joine diguèt a son paire:
‘Lo moment es vengut que siáie mon mèstre è que age d’argent;
chal que puesche me’n anar è que vege de païs.
Partatjatz voste ben e bailatz-me çò que duve avèdre.’
‘O mon garçon,’ diguèt lo paire, ‘coma voudràs; siás un
maissant è saràs punit.’ E pueissa badèt un tirador,
partagèt son ben e ne’n faguèt dos morsèls.



Langüedocián (occitán stándar)
Un òme aviá pas que dos dròlles. Lo pus jove diguèt a son paire:
‘Es ora per jeu de me governar sol e d’aver d’argent:
me cal poder partir é véser de païs.
Despartissètz lo vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.’
‘O mon filh,’ diguèt lo paire, ‘coma voldràs tu; siás un
marrit e seràs castigat.’ Apuei dubriguèt una tireta,
despartiguèt lo sieu ben e ne faguèt doas parts.



Limosín (lemosin) meridional
Un òme aviá mas dos filhs. Lo pus jòune dissèt a son pair:
‘Es temps qu’iou siá mon mèstre e qu’age de l’argent;
chau que puesche me’n anar e que vege del païs.
Partissètz vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.’
‘O mon filh,’ dissèt lo pair, ‘coma voudràs; sès un
maichent e siràs punit.’ Puei drubiguèt una tireta,
partiguèt son ben e ne’n faguèt doàs parts.



Occitán

Un òme aviá pas mai que dos filhs. Lo mai jove li diguèt al paire:
‘Es ora que siá lo mieu pròpri mèstre e aver de sòus; ai de besonh me poder anar e veire mond. Dividís los tieus bens e donatz-me çò que m'aperten’. ‘O mieu filh,’ diguèt lo paire, ‘coma vòlguas, ès un marrit gojat e seràs punit’. Dobriguèt alavetz un tirador, e dividiguèt los sieus bens e faguèt doas parts.



Aranés (gasconés)

Un òme pas auie mès que dus hilhs. Eth mès joen li didec ath pair:
‘Ei ora que sigue eth mèn pròpri mèstre e auer sòs; è de besonh poder-me anar e veir mon. Dividís es tòns bens e datz-me çò que m'aparten’. ‘O hilh mèn,’ didec eth pair, ‘coma volgues, ès un mau gojat e seràs punit’. Alavetz dauric un calaish, e dividic es sòns bens e hec dues parts.